Jona woont samen met zijn vader en zijn grootmoeder op een hofje in Nederland. Zijn moeder is al lang geleden om het leven gekomen bij een ongeluk, en ook opa is een paar jaar geleden overleden. Jona’s familie is Joods, maar volgt alle regels van het Jodendom niet strikt: ‘Ze gingen al jaren niet meer naar de synagoge, zelfs niet voor belangrijke familiegebeurtenissen.’ (11) Voor een schoolopdracht verdiept Jona zich samen met twee medestudenten in het thema herinneringen, gelinkt aan de beginnende dementie van zijn oma, en de vraag wie de Simon is waar ze het altijd over heeft. Zeker zijn opa niet, want die heette Ben. Die zoektocht naar Simon maakt heel wat los en schut Jona’s leven grondig door elkaar.
Zelf zou Jona het leven samen met zijn vader vermoedelijk als harmonisch en voorbij kabbelend beschrijven, maar dat is het voor een lezer van het boek allerminst. Een opmerking als ‘Dat is een vreemd antwoord, Jona. Een vraag met een vraag beantwoorden is een teken van zwakte.’ (9) op de eerste bladzijde zet meteen toch al een zekere toon. Hij maakt zich ook – niet onterecht zal later blijken -zorgen hoe zijn vader zou reageren op hun taak voor school: ‘Nog afgezien van de vraag of zijn oma zat te wachten op een invasie in haar huis, kon hij wel raden wat de reactie van zijn vader zou zijn. Iets als: je vuile was niet buiten hangen, niet te close worden met anderen, je met je eigen zaken bemoeien. (19) Hun leven is ingebed in structuur en regels. Er zijn zelfs regels van het huis, die ook regelmatig in het verhaal worden aangehaald. Michael is op heel andere vlakken ook strikt, zo houdt hij niet van muziek, want stilte is een groot goed. Dus luistert Jona muziek met oortjes in, om zijn vaders geïrriteerde blik te vermijden. Dat lijkt wel een patroon bij Jona: dat hij zijn gedrag aanpast. Jona heeft het thuis niet makkelijk, wat Van Praag verwoordt met een krachtig beeld: ‘De volgende ochtend was zijn vader nog steeds boos, op zijn stille manier. Jona durfde bijna geen adem te halen, de woede drukte hem tegen de muren als een grote, ondoordringbare gifwolk.’ (115)
Op mij komt de sfeer heel beklemmend over. Als een soort van continu dreigend gevaar dat Jona probeert niet uit de schaduwen naar voren te lokken. Het enige wat hij kan doen, is zijn gedrag aanpassen en hopen dat het voldoende is. Jona lijkt soms wel een koorddanser die zich daarboven uit alle macht staande probeert te houden.
Het contrast met het warme, drukke nest waarin Jona opgroeit en zelfs met het chaotische gezin van Elin met haar twee mama’s kan nauwelijks groter. Koud en kil versus warmte, liefde en omarmde chaos bij de anderen. Jona leeft redelijk afgezonderd, en houdt zich in de klas ook wat afzijdig. Ik zou durven zeggen dat dat ook vooral onder impuls van Michaël is, die duidelijk contact met leeftijdsgenootjes al eerder heeft gedwarsboomd: ‘Het kamp hoort bij een voorbije fase in je leven. Je gaat nu naar de middelbare school. ‘(96)
De figuur van Michaël sneed zich bij mijn naar binnen. Bij momenten is hij onmenselijk hard. Het moment waarop Jona zijn gloednieuwe boek over architectuur versnipperd in de vuilnisbak terugvindt bijvoorbeeld kwam bij mij hard binnen. Ook hoe hij met en over Jona praat op een emotieloze manier is bijna ondraaglijk hard: ‘Ik had misschien wel heel andere plannen met mijn leven. (…) alle andere dromen die ik ooit had, konden onmiddellijk de ijskast in.’ (161) Maar als Jona dan aansluiting vindt bij zijn nieuwe vrienden, gaat Michaël hem ook nog een schuldgevoel aanpraten: ‘Het is droevig dat jij nu zo vaak bij je vrienden bent. Zo makkelijk vergeet je dus het leven van ons tweeën.’ (161) Aan het eind van het verhaal doet hij zo onmogelijk dat ik het gewoon volledig met hem heb gehad: ‘Wat fijn dat er in ieder geval nog iemand is die hem wil hebben.’ (252) Ik kom er maar niet uit of hij zo gevormd is door de omstandigheden (de oorlog, het verlies van zijn vrouw) en hij er dus niets aan kan doen, of dat hij zich bewust zo tegenover Jona gedraagt.
De auteur geeft in haar boek een inkijk in werelden die we niet zo vaak en zeker niet zo dagdagelijks zien. Eentje daarvan is natuurlijk het Jodendom, of toch de versie waaraan Jona, oma en Michaël zich houden. Ik heb hierover echt veel meer opgestoken. Maar zeker ook indrukwekkend is de verwoording van de sfeer bij Jona thuis, het gedrag van zijn vader en dan ook weer Jona’s reactie hierop. Zo raakt Jona helemaal in de knoop: ‘Zijn vader zorgde voor hem – en dat deed hij op zijn eigen, soms overheersende manier. Zelfs dat hij zei dat Jona zwak was, was nog steeds om hem te helpen, om hem juist sterker te maken. Toch?’ (204)
Dit verhaal kroop erg onder mijn huid. De personages die er deel van uitmaken ook (vooral Jona maar zelfs Michaël). Het bevat zware thematieken, zoals de Alzheimer van oma en de angst van Jona om haar te verliezen. Maar het bevat ook veel vriendschap, warmte en hoop, en niet te vergeten de spanning rond de zoektocht naar Simon. Krachtig, boeiend en overrompelend.
Barbara Artoos
Weetje
Wie de ervaring bij het Nationale namenmonument zelf eens wil beleven, kan natuurlijk in de vakantie even naar Amsterdam en het daar live bezoeken. Voor wie een impressie genoeg is, vindt meer info over het ontwerp, achtergrond en foto’s op https://www.holocaustnamenmonument.nl/nl/holocaust-namenmonument/ontwerp/