Wat een leeservaring biedt dit uit het Frans vertaalde jeugdboek! Het plezier dat ik destijds beleefde aan Het oneindige verhaal, De gebroeders Leeuwenhart of De brief aan de koning en recentelijk aan Lampje of Lepelsnijder kwam weer helemaal terug. De uit de Auvergne afkomstige auteur Jean-Claude Mourlevat is zonder meer een uitzonderlijk goede verteller. In De terugstromende rivier weet hij universele thema’s in snel opeenvolgende sequenties vloeiend aan elkaar te rijgen tot een compact maar magistraal epos dat je wellicht nooit meer vergeet.
Al twaalf jaar kennen de twee, zelfstandig te lezen, deeltjes van La Rivière à l’envers een overweldigend succes in Frankrijk en ver daarbuiten. Het was de hoogste tijd voor een Nederlandse versie gezien de talrijke buitenlandse vertalingen, de hoge posities op de leeslijstjes voor Franse scholieren, een theateruitvoering en twee verstripte albums die in 2021-22 al in het Nederlands werden vertaald. Niets te vroeg ook, want andere uitgeverijen surften al op de internationale roem van de veelvuldig gelauwerde auteur ( Rebels bloed bij uitgeverij Manteau in 2008 en Jefferson, in 2020 uitgegeven door Lannoo).
Wat zijn de ingrediënten van dit meesterwerkje? In de eerste plaats sprookjesachtige elementen met ongewone, soms grappige toetsen (een rokende dame, een scheten latende ezel, een vleugje sensualiteit). Maar vooral ook universele thema’s uit de wereldliteratuur: de zoektocht naar onsterfelijkheid (zoals in het Gilgamesh epos), Dante’s kosmologie (het donkere woud en de louteringsberg), kafkaiaanse,onbegrijpelijke situaties waar Tomek machteloos aan overgeleverd is. (Mourlevats favoriete auteur is Franz Kafka, zei hij eens in een interview). Het zit er allemaal in, maar zonder dat het er vingerdik op ligt en zonder dat dit het leesplezier van de jonge lezer zou kunnen afremmen.
Zoals gezegd, De terugstromende rivier is een tweeluik. In Frankrijk apart uitgegeven in twee goedkope jeugdpocketjes en later tot één deel samengevoegd. Het (voorlopig?) eerst vertaalde deel brengt het epos vanuit het perspectief van het hoofdpersonage Tomek, een weesjongen van dertien jaar. In de kruidenierswinkel, waar Tomek sinds de dood van zijn vader achter de toonbank staat, is alles te koop wat je maar kan verzinnen: vliegenmeppers, toverdrankjes, vingerhoeden, bedkruiken, berenmessen en sequoiazaadjes,… ‘Heb je ook water van de rivier Qjar?’ wil Hannah weten, een raadselachtig meisje dat op een dag ineens in de winkel staat. Dat speciale water wil Hannah bemachtigen. Een druppel water uit de bron van de rivier, die vanuit de zee naar de bergen stroomt en nog nooit door iemand is ontdekt, maakt je onsterfelijk. Tomek, die meteen hopeloos verliefd wordt op Hannah, heeft nog nooit van de terugstromende rivier gehoord. Maar hij wilde altijd al de wereld zien en besluit de inmiddels verdwenen Hannah achterna te gaan op haar zoektocht.
Volgt een duizelingwekkende queeste waarbij Tomek op zoek gaat naar de bron van de terugstromende rivier en tegelijk vurig hoopt Hannah’s pad te kruisen. Eerst moet het Woud der Vergetelheid doorlopen worden. Uit een bloemenweide met hemelse geuren die je in een diepe slaap brengen, kan Tomek pas ontsnappen als hij de Wakkerwoorden raadt. Na een vier maanden durende winter moet hij de Oceaan oversteken waar een regenboog kan verschijnen die, als je er onderdoor vaart, je spoorloos doet verdwijnen in Nergensland …Uiteindelijk volgt een overweldigend blij weerzien met Hannah en slagen ze er beiden in een druppel mee te brengen uit de hoog op een berg gelegen bron.
In De terugstromende rivier worden de gebeurtenissen aan een hoog tempo verteld, zonder veel uitweidingen of lange beschrijvingen. Dat maakt het boek erg dynamisch en uiteindelijk niet zo lang als de werken waarmee het kan vergeleken worden. Maar daardoor wel geschikt voor de jongere lezer vanaf tien, elf jaar. Iedereen echter, van elke leeftijdscategorie tot en met de volwassene, zal het boek erg spannend vinden en moeilijk terzijde kunnen leggen voor hij de afloop kent.
Moraliserend wordt het verhaal nooit. Wel wordt appél gedaan op het goede, het eerlijke, de afkeer van onvriendelijkheid en geweld. Eén keertje – als een onontkoombare situatie ontstaat – laat Mourlevat Tomek zichzelf vermanend toespreken: ‘Sip zijn is niet netjes, zei hij tegen zichzelf, en hij besloot om meer aan anderen te denken en wat minder aan zichzelf’. En willen Tomek en Hannah nu echt onsterfelijk worden? Het zou jammer zijn hier te verklappen wat er gebeurt met het elixer dat onsterfelijkheid verleent. Niet wat je verwacht, wel krijgt de lezer nog een aardig stukje levenswijsheid mee.
De vertaling van Eef Gratama is buitengewoon helder en soepel. Bij geen enkele zin krijg je het gevoel dat de oorspronkelijke taal doorschemert. (Iets wat je toch wel eens hebt bij vertalingen.) Sterker nog, je hebt de indruk een Nederlandse topauteur te lezen. Querido brengt weer fraai uitgeverswerk : een stevige hardback met een aantrekkelijke kaft van de hand Annette Fienig (die we o.a. al kennen van Lepelsnijder). De lieflijk ogende Tomek kijkt ons frontaal tegemoet en nodigt als het ware uit maar meteen te beginnen lezen.
Het succes in Frankrijk, de vele vertalingen en de Astrid Memorial Award in 2021 hebben al bewezen dat we met een klassieker in het genre te maken hebben. Ongetwijfeld wacht De terugstromende rivier ook in het Nederlandse taalgebied een klassieke status. Het is nu wachten op de vertaling van het tweede deel, verteld vanuit het perspectief van Hannah.
Dirk Tavernier