Cicade vertelt verhaal. Goed verhaal. Simpel verhaal. Ook mens begrijpt verhaal. Kri kri. Een cicade is een kever en zo beeldt Shaun Tan hem ook uit, maar dan wel in maatpak met das. Zeventien jaar al werkt hij in een kantoorgebouw. Hij werkt hard, maar respect krijg hij niet, integendeel, hij krijgt nooit promotie en mag zelfs het toilet niet gebruiken, want ‘personeelszaken zegt cicade geen persoon’.
Uiteindelijk wordt hij zonder handdruk op pensioen gezet. Wat rest hem nog dan naar het dak van het gebouw te gaan. Maar in plaats van een sprong neemt hij daar een hoge vlucht na een schitterende metamorfose. Cicade brengt een universeel verhaal over verdrukking en de hunkering naar vrijheid en waardigheid.
Zowel tekst als illustraties zijn tot het uiterste uitgebeend en net daardoor fascineren ze en laten ze een diepe indruk na. Het glimmende groen van het hoofd van de cicade contrasteert scherp met het grijs van de maatpakken en de kantoorruimte. Grijs is wat ‘mens’ van het kantoorleven maakt. Het contrast met het fel oranjerood van het wezen waarin cicade zich ontpopt kan niet groter.
Die metamorfose kun je volgen op vijf dubbele pagina’s zonder tekst, waardoor de magie van het gebeuren alle aandacht opzuigt. Machtig is dat! Niet alleen de illustraties zijn minimalistisch – zonder overbodige details – ook de tekst is dat. Lidwoorden en voornaamwoorden zijn weggelaten, waardoor de tekst als het ware ‘ontpersoonlijkt’ wordt, net als Cicade.
De vertaling van Bart Moeyaert lijkt simpel, maar is goed doordacht. Hier en daar veranderde hij de woordvolgorde, waardoor de regels ook in het Nederlands goed klinken. En de herhaalde slotregel ‘tok tok tok’ verving hij terecht door ‘kri kri’, wat in het Nederlands snijdender klinkt en op het einde spottender.
Na het verhaal volgt een haiku van de Japanse dichter Matsuo Bashu over de stilte en de stem van de cicade. De korte teksten bij de prenten lijken op haiku’s, ook zij hebben drie regels (hier + klanknabootsing). De regels van vijf, zeven en vijf lettergrepen uit de klassieke haiku zijn vervangen door regels van vier tot zeven woorden. Door deze gedrongen vorm roepen ze net als de haiku veel meer op dan er staat.
In wisselwerking met de illustraties maken ze een wereld van emoties en impressies los. Neem de volgende tekst: ‘Mens maakt werk niet af./ Cicade blijft laat. Maakt werk af./ Niemand zegt bedankt cicade./ Kri kri.’ Op de prent zie je het hoofd van cicade eenzaam in een kleine ruimte in een grijs labyrint. Cicade is een rijk en verrijkend boek, al is het maar omdat het verre van eenduidig is. Wat betekent het slot? Kiest cicade voor de dood en vliegt hij naar het paradijs? Staat zijn metamorfose symbool voor de keuze om een nieuw leven te beginnen? Of keert hij terug naar zijn wortels of naar de natuur (verbeeld in de weelderige natuur op de schutbladen achteraan)? De meerduidigheid wordt nog in de hand gewerkt door het zinnetje ‘Tijd voor tot ziens’. En wie is de cicade? Staat hij symbool voor elke werknemer die door de bazen onmenselijk wordt behandeld? Of staat hij meer specifiek voor de migrant die dat lot moet ondergaan? Of meer algemeen voor iedereen die genegeerd, verdrukt, uitgesloten of uitgebuit wordt? Of is de cicade misschien toch een dier dat door de mens bedreigd, vertrapt wordt en verbeeldt het boek de tegenstelling tussen mens en natuur?
Als een boek zoveel boeiende vragen kan oproepen, is het een meesterwerk.
Jan Van Coillie