Wie al eens op de reusachtige windroosmozaïek aan de oevers van de Taag heeft gestaan – met uitzicht op de vijftig meter hoge, bollende, stenen zeilen van het monument van de ontdekkingsreizigers – vergeet nooit meer dat Portugal hét land van de grote zeevaarders is. Uitgerekend uit Lissabon komt deze Atlas van expedities en ontdekkingsreizigers. Met financiële steun van de Portugese overheid publiceerde uitgeverij Planeta Tangerina dit uitzonderlijke overzicht. Uitzonderlijk door de keuze van de historische figuren en uitzonderlijk door zijn aparte, artistieke vormgeving.
Deze uitgave brengt uitdrukkelijk geen puur door gouddorst of door verlangen naar de pelzenjacht gedreven expedities. Geen ontdekkingsreizen louter en alleen in opdracht van op macht en gebiedsuitbreiding beluste koningen en staatsmachten. Criterium voor de selectie van de twaalf belichte figuren was eerder de oprechte nieuwsgierigheid en de wetenschappelijk drang tot verkennen van onbekende werelden waarbij meestal respect werd opgebracht voor de volkeren waarmee men in contact kwam. Een ander criterium was ongetwijfeld de wens los te komen van een eurocentrische en masculiene geschiedschrijving. De hoofdstukken over Xuanzang en Ibn Battuta leren ons dat de Chinezen en de islamitische wereld ook al een aardig stuk van onze planeet in kaart brachten. Uit de hoofdstukken over Jeanne Barret en Mary Henrietta Kingsley kunnen we opmaken dat reizen, ontdekken en verkennen geen exclusief mannelijke aangelegenheid was.
Valt het boek in de eerste plaats op door de aparte illustraties, toch bevat het behoorlijk wat leesvoer. De tekst is van de hand van de veelvuldig internationaal gelauwerde Portugese schrijfster Isabel Minhós Martins (Aardig weetje over haar: ze is geboren in het jaar van de Anjerrevolutie.) Voor de vlotte, voortreffelijke vertaling zorgde Anne Lopes Michielsen (eindredactie van Lidewij van den Berg). In een lange inleiding schetst Isabel Minhós Martins in leuke, aparte paragrafen waar het haar om te doen is: waarom trekken mensen erop uit? Kunnen we eigenlijk wel spreken van ‘ontdekkingen’? Moeten we het niet eerder hebben over ontmoetingen tussen volkeren? Wat is het verschil tussen ontdekkingen en verkenningen? Ze maant aan tot voorzichtigheid met onze historische conclusies. Waren de gecanoniseerde ontdekkingsreizigers inderdaad de ‘eersten’? Hadden ze geen voorgangers die minder sporen hebben achtergelaten? En wat waren de gevolgen van die verre reizen? Hoe reageerden de natives op onze komst? En was het gedrag van de ontdekkingsreizigers wel altijd zo fraai? We krijgen niet alleen heldhaftige en boeiende verhalen te horen, maar ook flink wat kritiek op de wrede veroveringsdrang van de koloniale grootmachten. Tussen de regels door krijgen we ook wat levenswijsheid mee: de exploratie van de buitenwereld is tegelijk een reis naar binnen, ze vergroot onze zelfkennis en houdt lessen in voor de mensheid over alle tijdvakken heen. Het is duidelijk dat Isabel Minhós Martins ernstig nagedacht heeft over het thema en zich zeer goed geïnformeerd heeft. Dit blijkt ook uit de uitvoerige literatuurlijst achteraan.
Na deze bijzonder knappe inleiding belicht de auteur twaalf figuren. Telkens beschrijft ze de historische context en het verloop van de expeditie of meerdere expedities van de figuur. Behulpzaam hierbij zijn de paginagrote kaartjes. Afgesloten wordt telkens met een algemene conclusie. Marco Polo, Bartolomeu Dias passeren de revue. Maar dat zijn vrijwel de enige grote namen die we ook zouden aantreffen in het klassieke rijtje Columbus, Magellaan, Cortez, Hudson, Tasman of Roggeveen. (Voor alle duidelijkheid: deze worden niet behandeld.) Verder lezen we over Alexander von Humboldt (die als eerste waarschuwde voor de nefaste invloed van onze beschaving op de natuur) en Charles Darwin als nieuwsgierige wetenschapper pur sang. De reis van Pytheas leert ons dat de Britse eilanden, de middernachtzon en de ijsmassa’s van het noordpoolgebied al wetenschappelijk beschreven werden in de klassieke oudheid. Aardig voor de Nederlandstalige lezer is dat ook Willem Barentsz is opgenomen, overwinteraar van het Behouden Huys en één van Nederlands nationale helden.
Een recensie van deze uitgave zou uiterst onvolledig zijn zonder het te hebben over de illustraties. De eveneens Portugese Bernardo P. Carvalho zorgde voor een ongewone, tweevoudige wijze van illustreren. Kleurige, haast abstract aandoende gouaches contrasteren met gedetailleerde tekeningen in dikke, zwarte penseelstreken. Bij een eerste doorbladeren wat donker aandoend allemaal, maar met een aparte charme en zonder meer weer zeer goed passend in het aanbod van het jonge, Amsterdamse uitgeversechtpaar van Boycott, dat een voorkeur aan de dag legt voor dit soort van afwijkend, maar kwaliteitsvol aanbod. De overvloedige illustraties maken het boek ook tot een kijkboek waarbij de landkaarten, eveneens van de hand van Carvalho al heel wat informatie verstrekken. Die kaarten combineren artistieke versieringen met geografische precisie.
Een compleet, historisch overzicht van alle ontdekkingsreizen biedt dit werk niet. Wie encyclopedische volledigheid wil, zal eerder zijn gading vinden in een boek als Buitengewone ontdekkingsreizigers, van Columbus tot Armstrong van Paul De Moor (waarvoor we hier ook een lans willen breken). De aparte benadering van Isabel Minhós Martins verdient echter alle lof en kan nu al beschouwd worden als een onmisbare titel.
De stevig gekartonneerde kaft, de verzorgde druk op een mooie en zware papiersoort, de mooie belettering (waarvoor een gerenommeerde Tsjechische specialist werd aangezocht), de vlot geschreven, vormende inhoud, samen met de bijzondere vormgeving, maken deze Atlas van expedities en ontdekkingsreizigers tot een fraai bezit.
Dirk Tavernier